lhajji Baaba Baydi Maal e Daande Leñol njuɓɓinii kiirɗeeli ɗiɗi pattamlami, ɓooyooji daarteede, ñalnde 24 e ñalnde 25 lewru kawle(octubre) hitaande 2013 e nder wuro Ñaabina e tule oole, ɓulli e hawaleeje e dow bismaango Fedde sukaaɓe Ñaabina noddirteende Fedde Ɓamtaare Ñaabina (Association pour le Développement de Niabina). Fedde Ɓamtaare Ñaabina waɗi ko cate tati:  Fedde Ɓamtaare Ñaabina Orop: ardii nde ko Usmaan Abdul Kebe,  Fedde Ɓamtaare Ñaabina Nuwaasot: ɗowi nde ko Yuunus Ɓaas, Fedde Sukaaɓe Ñaabina Ñaabina(ɗum woni heddiiɓe e nder wuro ngoo, ɓe njaltaani): ardii nde ko biyeteeɗo Sih Aamadu Sammba, caggal nde Aadama Gey, ummii e ardorde fedde ndee. Ko ɗeeɗoo cate tati ndenndi, mbismii Alhajji Baaba Maal e Daande Leñol e nder wuro Ñaabina.

Ñalnde 23 ndee, goomu njuɓɓudi jammaaji ɗii, neldii goomuuji ɗiɗi ngam jaɓɓoyaade Alhajji Baaba Maal to Kayhayɗi. Heen goomu ngootu resndaa ko nawgol kaɓirɗe gaaci e bagasuuji naalankooɓe Daande Leñol e gardagol Aamadu Buubu Maliyel Soh. Goomu ɗimmu nguu yamiraa ko fadndaade haa Baaba Maal taƴta maayo, ngu yahda e mum Ñaabina. Ko nguun goomu huufi denndaangal golle ɗee. Ngoni e maggu ko Meer Ñaabina, gardiiɗo catal Orop, gardiiɗo catal Nuwaasot, gardiiɗo sukaaɓe Ñaabina, hooreejo fedde sukaaɓe Ñaabina ɓennuɗo hono Aadama Gey, kalfinaaɗo kumpital e won e yontaaɓe nokku oo.

Baaba leelii taƴtude. O aroyii ko kikiiɗe kiirɗo, heedde mutaa-mut-naange. O taƴtiri ko Gurel Umaar Lih feewde Tantaaji Kayhayɗi. Otooji, hakkunde 45 e 50, mbaɗi gaarawol ndewi e makko, gila Kayhayɗi haa Ñaabina e tule oole. Ɓe mbiyi mo: "Baaba! so aɗa nanatnoo Ñaabina, ko ɗoo tigi woni Ñaabina e tule oole, Ñaabina e boli jawdi, ɓulli e hawaleeje, caalli e mbalkaaji, ɓulli belɗi, cafee, njaree, kaaɗɗi ɗii, cafee, njarnee gooleeje".

E oon sahaa, tawi ko jibinannde Ñaabina e saraaji mum fof ena ñaantii, ena yalti, ena darii e tiimde laawol godoroŋ gummingol Kayhayɗi fayde Ɓoggee ngol. Funnaange laawol ngol e hirnaange maggol fof ko yimɓe. Hay so ñorgo weddaa, saggat, saggata ko e yimɓe hakke e keewal. No jamaanu nguu wayi heewde nii, ko noon ne kadi ngu wayi ñaantaade e heblanaade jaɓɓungal ngal. To bannge rewɓe, tuggude e pelle jamana-kinel, suumee, wooturu e pastel haa e yahrooɓe e duuɓi jeeɗiɗi, alaa mo ardaani e ñaantungal ganni, gila e moori e cacci haa e gaaɓɗi e puuɗdi. To bannge jirwo, kala naalanke gonnooɗo e daande maayo, hakkunde Kayhayɗi e Ɓoggee, rewo e worgo, alaa luutaaɗo, hakkunde jimoowo e gamoowo, koɗoowo, piyoowo buubaa walla mbaggu haa e poɓɓoowo.

Baaba nde arata e maɓɓe tawi ko fuɗɗiima hankadi niɓɓitde. Kono ɗum fof e waɗde noon no kornaali otooji, gulaali, kelle e kuljinaali, bawɗi e buubaaji mbayi heewtude wuro ngoo nii, jawdi Ñaabina fof wid, naati e ladde. Ñalnde heen ɓesɗi koontinaaka, njahdi ko e ɓiɓɓe mumen.

Kelle e kuljinaali ndewti e Baaba, kañum e diɗɗal mum haa jippunde mum to galle Aamadu Umaar Sih e dow celdugol fayde wuro Mbaañ. Oon jamma, Gorko Duwoyra waali ko fooftaade e yeewtidde e bismotooɓe e juurotooɓe.

Ñalnde 24 ndee, ñalawma oo, alaa ko waɗaa heen so wonaa feewnitanaade jamma garoowo oo. Tuggude e 18 w30h, caggal nde yimɓe njuuli takkusaan haa 1wooh, biyeeji ena njeeyee, ndartaaki. Dingiral ngal heewi haa won e yimɓe ndonki ɗo njooɗii. E ɓeto yimɓe woowɓe kiirɗeeli walla dente bayɗe hono nii, mbiyi ko keewal yimɓe ngal ŋakkaani 6000 neɗɗo.

Alhajji Baaba Baydi Maal naati dingiral ko heedde 1w 30h ena ardi e daalambol pasorooji (pasorooji ɗii ko ɗi joy). Maysuur Diine Gawlo Sek, funeere Baaba Maal ko kañum hurmbiti jamma oo. Kelle poɓɓi, Maysuur nanngi mikoroo yimi baaruuji ɗiɗi deggondirɗi.

Caggal Maysuur Sek, Saawo Abdullaay Sammba, meer komin Ñaabina-Garlol, waɗi konngol bismaango feewde e Baaba Maal e Daande Leñol, e jamaanu ngarngu nguu gila e gure nootitiiɗe haa e hilifaaɓe mawɓe arɓe, teeŋti ɓe dawrugol e aada.

Nde Saawo Abdullaay Sammba rewi konngol, ko ɗoon Sammba Siree Gorel gorko Meri gural Saybooɓe, keedoo Alhajji Baaba Maal hannde to bannge dingiral, heɓi mikoroo, nanngi e asko Alhajji Maal haa ɓanndu mum wuli jaw, ɗaɓɓiri ɗum nde naatata hankadi e dingiral sabu jamaanu nguu ena heppi ko yiyata ɗum. Mamma Abuu Gay e Baru Sal, fanniyankooɓe ɗiɗo gaaci laaɓtuɓe, ndaarondiri, moosi, tanndini, nanngi e tufnde nde Baaba Maal heewnoo naatirde dingiral. Baaba haftii toƴƴi daande ko juuti, jamaanu nguu ena yonngoo, yiyaani mo. O feeñani ngu, omo waɗi dolokke bulaajo, ñootaaɗo haa ŋarɗi. Baaba ko gorko ñaantotooɗo, teddinɗo Pulaagu, kormiiɗo yimɓe mum, pasniiɗo dingiral. O yimi tufɗe ɗiɗi, Sammba Siree Gorel arti e mikoroo ngam yettinde nulal. Haali nulal ngal ko biyeteeɗo Mamma Caam Baylo mo Wenndiŋ e Mali Booli, gummoriiɗo to Suwoyraat. O yettini ko nulal biyeteeɗo Hamjatu Abdul Caam jeyaaɗo ɗoon e Ñaabina, gummoriiɗo, kañum ne to Suwoyraat. Mamma Caam Baylo ko suka ñeeño, baawɗo tafde miijo e mahde konngol haa ŋarɗa. Nulal ngal o yettini ngal fayi ko e Alhajji Baaba Maal: Gooto e jibinannde wuro ngoo ena wiyee Hamjatu Abdul Caam ena rokkuno maa, aan Baaba Maal puccu biyeteengu Beede Leen Ñaabina. Omo yiɗi soodtude ngu, ɗoon e ngalɗoo dingiral tawi kadi ko e yeeso nguuɗoo jamaanu.

Puccu nguu soodtaa ko ko puccu meeɗaani soodeede e dow ngalɗoo laral leydi so 1.000.000 mbuuɗu (miliyoŋ mbuuɗu) e ceede Muritani. Dokkal kinɗe, polle tawtoranooɓe haa e dokkal terɗe Daande Leñol keddiiɗe haworoyi e 200.000 mbuuɗu. Coodgu puccu nguu dartoyii ko e 1.200.000 mbuuɗu. Mbiyen Hamjatu Abdul Caam rokkii Baaba Maal puccu ɓurngu tiiɗde e nder winndere ndee, ngu hono mum kadi meeɗaani soodaneede naalanke ko daartol naalankaagal fuɗɗii koo.

Caggal ooɗoo gorko Caamo ñaabinanaajo, ko Baaba Maal kadi arti e dingiral haa ruuki. Caggal ɗum, seto wuro Fonndu e gardagol Mammadu Abdullaay Tuure e Aliiw Yero Waar naati dingiral. Ngo rokki Baaba Maal, e innde wuro Fonndu, wutte jarɗo 100.000 mbuuɗu, ena wondi e ngaari caggal nde ɓe mballiti Ñaabinanaaɓe ngaari ngoɗndi e 50.000 mbuuɗu. Ngo yalti dingiral, hiirde jokki.

Ñaabinanaaɓe kadi noddi biyeteeɗo Aamadu Buubu Maliyel Soh, lommbi e juuɗe mum 160.000 mbuuɗu ngam soodde ɗoon e ɗoon nagge ɓesnge, rewniinge, ɓireteenge jooni-jooni. Nagge yiilaa, soodaa, ɓiraa, Baaba Maal addanaa kosam ɗam e nder dingiral. Ɗumɗoo fof waɗi ko ñalnde 24 ndee. Hiirde ndee fusi ko 5w30h subaka.

Ñalnde 25, rewɓe Ñaabina ɓamti ko ganni mo njiɗnoo jaɓɓoraade Baaba Maal e Daande Leñol nalnde 23 ndee. Eɓe nimsani oon kikiiɗe no feewi sabu won geɗe keewɗe ɗe ɓe njiɗnoo hollude Baaba ko niɓɓere haɗi ɓe. Ɓee ñalli ko unde gawri, waɗde ñiiri e bunaa e nebam sirme e dakkude boɓi kodde suuna.

Ɓeya ko lasde goobuuji gaaɓɗi, saccude e fiytaade puuɗdi juuɗe e koyɗe. Ɓeyatoo ko renndinde geɗe wejo ko wayi no geɗe ngaafu debbo pullo, kagguuji, geɗe mahdi maabuuɓe e cañu haa e ko wayluɓe nokku oo meeɗnoo tafde. Nde juulatnooɓe njalti e jamaaji tawi ko kamɓe rewɓe ɓee fof, ɓe ndentoyii to caali jehre wuro too. Ɓe pitti dingiral ngal haa laaɓi cer, ɓe njuɓɓini geɗe wejo ɗee haa nanndi e sago. Ɓe lasii, ɓe mbaɗi lanngu, ɓe kuufi dingiral ngal.

Kikiiɗe ganni ñalnde 25/10/2013, rewɓe Ñaabina ena ngari hollude Baaba Maal finaa-tawaa mumen. Ɗoo ko lasal joom goobu baaye en.

Ɓe ɗacci boowal jaajngal, ɓe mbeerti heen leece dime mbele so Baaba Maal arii, yaɓɓa heen no laamɗo tedduɗo weertirantee kosi boɗeejo so yahii njillu e leydi ngoɗndi nii. Ɓe njejjitaani wonde wuro Ñaabina ngoo ko wuro ndema e ngaynaaka, ɗo maabuɓe mahooɓe e wayluɓe tafooɓe nguurdi. Ɓe njaltinii cengele e leƴƴi gaweeje demeteeɗe e nokku hee.

Maabuɓe Ñaabina kollirii haa kolliri fuurna ɓakke. Wayluɓe ne njaltini ko njoginoo, cabbii e garal Alhajji Baaba Maal. Baaba Maal ari e maɓɓe ko 18w30 h. O ummorii ko to duɗal koles wuro ngoo. O yahnoo ko loroyde lekki ngadani wonande jolannde lorngo leɗɗe wonnde e tuugnorgal ñalɗi ɗii. Nde o lori lekki manngoowi e duɗal haa o gasni, o jolti e oto, o fayi to dingiral wejo too.

Nde otooji ɗii ngari haa njettii jamaanu nguu ko Tabara Bah e meer wuro ngoo njaɓɓoyii mo.  Hammoo Joop e Sammba Duungel njaɓɓorii mo pekaan gulɗo jaw. O tellii, o rewi e leece beertaaɗe ɗee haa o sawndii rewɓe ñaantiiɓe ena ndarii ɓee hono Mali Dugudugu Saawo e wondiiɓe mum.

O seli, o salminiri ɗumen gooto-gooto haa o haljiti, o tiindii e joɗnde nde o heblanano, o jooɗii sara meer wuro ngoo hono Saawo Abdullaay Sammba. Ko ɗoon Gelongal Fuuta lollirɗo Njaay Saydu Aamadu rokkaa konngol, bismii mo e innde rewɓe Ñaabina caggal nde anndini mo sabaabu ngooɗoo wejo. Baaba e seto mum ndewi e geɗe bejaaɗe ɗee haa to ɗe kaaɗoynoo, keɗii firooji geɗel heen fof ko addunoo ɗum e ko ngel soomi e sirluuji.

Baaba manti wuro Ñaabina e kuuɓal sabu mum naŋtaade e ɗaɗi mum guurɗi, naftooji, dañnoode ngo hanki mawɓe wuurnooɓe e woodde ngo hannde sukaaɓe finɓe hirooɓe, yiɗɓe ɓurde, ɓe njiɗaa ɓureede. Ko ɗoon e nder dingiral wejo ngal, nagge ɓesnge, nge o soodananoo ngee, kanko Baaba Maal, adda ena rewnii goolyel mum. Ko ɗoon kadi nge ɓiraa, o addanaa kosam ɗam, o yari ngulɗam jaw. Ko ɗoon ne kadi wejo ngoo waynorii.

To hiirde jamma too, ko toon Baaba jogori waynondirde e Ñaabinanaaɓe. O ari ko law seeɗa. Nde 00w30h yonata tawi ko o naatii dingiral. O naatiri ko wutte mo Fonndunaaɓe ndokkunoo mo hanki mum. Tawi ko adii nde o jolata, naalankooɓe heewɓe gila e jabbaaji(rappeurs) haa e woɗɓe, njolii e dingiral hee haa ƴeeŋii. Ko Maysuur Sek wattindii ɓe. Nde Maysuur Diine Gawlo Sek ƴeeŋi ko Baaba Maal lomi yolnde. O yimii, o amii e oon jamma njimri e ngamri mbayrundi maa won hannde duuɓi sappo.

Sukaaɓe Ñaabinanaaɓe mbeltii haa mbaɗtani mo kadi koltu teddungal (décoration):

-     Dolokke ñootaaɗo

-     Paɗe mukke maraakiis

-     Paɗe waɗɗiyankooɓe(botuuje)

-     Tengaade e makatuumru

Gollii ndeen golle ko biyeteeɗo Sammba Foosiri Jimmeera to Mbotto, tawi ko Alla meho sabu teddungal mum e sukaaɓe Ñaabinanaaɓe. Hiirde Baaba fusoyi ko 5w45h.

Tesko-ɗen kadi haa hannde, e oon ñalawma ñalluɗo 25, ko adii nde Baaba Maal ena yaha dingiral, koɗungu mbaɗngu faayiida ummorinooma ɗum to wuro Daawalel sara Mbaañ e naalanke mawɗo, dowlunooɗo ena wiyee Medda Jaañ, baaba Mayram Medda. Medda Jaañ wiyi ko haade Ñaabinanaaɓe mbaɗii ko mbaɗi koo, Fonndunaaɓe kadi ngolliima ko ngolli koo, kanko, o addanta Baaba Maal ko liingu. So cubballo addanaama ko ummii e ndiyam, addanaa ko paso mum e wiyde makko, kanko Medda Jaañ. O addi ko ndaawa. Ko ɗuum Baaba Maal waɗanaa hiraande e oon jamma.

Tonngol

Ñalɗi Ñaabina keewii faayiida, mbaɗii nafoore mawnde. Lappol safrooɓe e gardagol doktoor Ceerno Mammadu Bookar Gey, mbaɗii golle maantiniiɗe ñalnde 25 e ñalnde 26 ndee ɗo dispaaseer wuro ngoo. Ɓe cafrii ɗoon rafiiji keewɗi gila ɗoon e wuro Ñaabina ngoo haa e gure catiiɗe ɗee gila noon e rafiiji gite, noppi, ñiiƴe, ñabbuuji ndewaagu, jontinooje, deedi haa ñabbuuli goɗɗi kuuɓtidinɗi ɗi keertinaani. Haralleeɓe tawanooɓe ɓee mbaɗii heen teskuyaaji laaɓtuɗi haa teeŋti e darnde nde gooto fof foti daraade ngam riiwtude caɗeele to bannge mum:

-     Doktoor Jagana Muhammed teeŋtini ko cellal hunuko. O wasiyii nde neɗɗo ñaami fof yo socco e nder ñalawma, ko famɗi fof laabi tati ( kacitaari, bottaari e hiraande) e fannu kadi no neɗɗo fotata soccoraade ummoraade e ɗakkudi fayde e ñiiƴe dow e les.

-     Ngayde Muhammed, wasiya mum yahri ko to bannge gite. O rokki yeru hakkunde ñawu e yitere ko no hakkunde feetere jeyngol e ñoomre yoornde nii. So fuɗɗiima tan yo ñippe law gila reɓaani.

-     Doktoor Ceerno Mammadu Bookar Gey, gooto e yiilooɓe golle lappol ngol, eeraango mum yahri ko so neɗɗo tinii rafi e ɓanndu mum yo dogan law safrirde, woppa nehde rafi walla suuɗde ɗum.

-     Leɗɗeyanke oo ( pharmacien), e nder konngol mum wasiyii ɓesngu Ñaabina ko nde duumotoo e wallude wuro ngoo e ñiiɓnude jolanɗe bayɗe hono nii e riiwtude won e rafiiji e nokku hee.

E joofnirde golle lappol ngol, meer komin Ñaabina, hooreejo Fedde sukaaɓe Ñaabina e hooreeɓe cate ɓamtaare Ñaabina to Nuwaasot e to Orop, gooto fof nde ƴetti konngol, mantii golle lappol ngol hade seedanteeje rokkireede.

Ñalɗi Ñaabina mbaɗii weltaare e teddungal mawngal.  Baaba Maal e Daande Leñol, Ñaabina e gure saraaji garnooɗe fof mbeltiima.

Caggal ndeen weltaare, jammaaji ɗii ndañii wune sabu yimɓe mawɓe nootitiima ko wayi no meer Ɓoggee hono Bah Aadama Muusaa e Bah Bookar Sule ko jiidaa e jibinannde wuro ngoo tawi artiri ɗumen ko ñalɗi ɗii. Ena e ɓeen Hamjatu Abdul Caam, Tabara Bah, Usmaan Abdul Kebe, Yuunus Ɓaas, Maalik Buubu Sal, Sih Aamadu Sammba e Yaayaa Umaar Sih.

To bannge jaayndiyankooɓe Muritaninaaɓe ngari ko ɓeeɗoo: Mbooc Abuu Maariyeta, Abuu Bah, Faatimata Bah, Mammadu Demmba Sih, Ami Saydu Baaraan Bah, Kummba Bookar Bah e natiyanke mawɗo ena wiyee Muusaa Wan ko jiidaa e jaayndiyankooɓe ummorinooɓe to rajo Kayhayɗi walla to Pete ko wayi no Abuu Caam.
To bannge naalankooɓe, ko jiidaa e Baaba Maal e diɗɗal mum Daande Leñol, en njiyii Aliiw Demmba Njuuk, Hammoo Joop, Sammba Duungel, Faama Mbay, Sali Labbo e Tomaa Baabaaɓe(oon ko jabba).
To bannge gure, en teskiima heen Gurel Cooga, Njaawaldi, Burguduuna, Tampi-daroo, Buubu Aawdi, Wuro Sele, Baabaaɓe, Juude Jeeri, Abdalla, Garlol, Cilaa, Mbotto, Sorimalee, Wenndiŋ, Mbaañ, Haymedaat, Feere-Alla, Daawalel, Mbahe, Bagodin, Lewe, Fonndu, Beelel Gawde, Woolumaaji, Neere Waalo, Siñcu Buubu Makka, Beelinaaɓe, Ɗalhaya e Ligisayba. Ɗeeɗoo gure fof kadi, wooto heen fof dañii jooɗodaade e Baaba Maal, e yeewtidde e mum ko naftata.
Ñalnde 26, hakkunde tiisubaar e takkusaan, ko ɗoo woni ɗo Baaba Maal e Daande Leñol mbaynii Ñaabina e tule oole ngam taƴtitde maayo. Ñaabinanaaɓe kadi nduusi ɓe no ɓe njaɓɓoroyinoo ɓe e garal. Ɓe nduusi ɓe haa ɓe njettini ɓe keerol hakkunde diiwaan Baraknaa e diiwaan Gorgol, ɓe nduttii caggal nde ɓe ndewdi to Bagodin ngam seedtaade teddungal Bookar Sule Bah e Daande Leñol.

Jubbannde e daartol nokku

Ñaabina sosaa ko e hitaande 1911. Ngo yalti ko e Mbaañ, cile e leydi Hammadi. Sosi ngo ko biyeteeɗo Fari Sammba. Oon ko Lihdo(Lih). Rewi e makko ko biyeteeɗo Eli Sammba. Oon ko Calsalo (yettoode Sal). Nde o ari e nokku hee, o adii hoɗde ko to wiyetee Tulde Eli. Oon nokku woniri ko bannge hirnaange worgo wuro Ñaabina ngoo. Caggal ɗum, o eggi, o fayi bannge funnaange rewo caanngol ceenal peccitngol Ñaabina ngol. Galle tataɓo hoɗde e Ñaabina ko galle maabuɓe kiiɗenaaɓe. Mawɗo maɓɓe wiyetee ko Aliiw Siley Maalik Kiiɗe.

Ñaabina askitintoo ko e Yirlaaɓe jeeri. Ngo waɗi ko cuuɗi tati teeŋtuɗi:

-     Maalmaalɓe

-     Jaanankooɓe

-     Suudu Mboolonaaɓe

-     Dabbenaaɓe

Maabuɓe jahjahɓe ɓee ngummorii ko Jowol. Ɓe njalti ko e biyeteeɗo Demmba Gaysiri.

Kuɗol Gelongal Fuuta, lollirɗo Njaay Saydu Aamadu

 

 

* * * * *Reentino e tummbitagol binndanɗe jaltooje e lowre Pulaagu.com * * * * *

Jeyi ndee windande ko Pulaagu.com. Nokkude nde walla eggin'de nde e lowre wonnde caggal yamiroore winndaande Pulaagu.com ena haɗaa. Kala cokluɗo ɓamtude binndanɗe amen e jaaynde, lowre walla rajo ena foti jokkondirde e Pulaagu.com ɗaɓɓude yamiroore. Kala ɗo winndannde Pulaagu.com ɓamtaa, ena waɗɗii joom mum siifde innde e ñiiɓirde lowre ndee kañum e innde binnduɗo oo. Waasde ɗooftaade ɗee-ɗoo kuule ko tooñaŋngee e waasde teddinde gollantooɓe pulaar. Oɗon toraa faamamuuya.